नारायण सुर्वे : लढाऊपणाचं संयमी स्वगत

आधुनिक मराठी कवितेच्या इतिहासात अढळ स्थान असणाऱ्या कवी नारायण गंगाराम सुर्वे ( १५ ऑक्टोबर १९२६ - १६ ऑगस्ट २०१०) यांचं जन्मशताब्दी वर्ष १५ ऑक्टोबर २०२५ पासून झालं. पॉप्युलर प्रकाशनाच्या ‘प्रिय रसिक’ या मासिकासाठी सुर्वे यांच्या जन्मशताब्दी वर्षानिमित्ताने लिहिलेलं हे टिपण : 

*** 

ऐसा गा मी ब्रह्म (१९६२), माझे विद्यापीठ (१९६६), जाहीरनामा (१९७५) आणि नव्या माणसाचे आगमन (१९९५) असे केवळ चार छोटेखानी काव्यसंग्रह. साधारणतः चाळीस-पंचेचाळीस वर्षांची वाङ्मयीन कारकीर्द. आणि १४५ च्या आसपास एकूण कविता. एवढ्या ऐवजावर आधुनिक मराठी कवितेच्या इतिहासात अढळ स्थान असणाऱ्या कवी नारायण गंगाराम सुर्वे ( १५ ऑक्टोबर १९२६ - १६ ऑगस्ट २०१०) यांचं जन्मशताब्दी वर्ष १५ ऑक्टोबरपासून सुरु होत आहे. 'मी जन्मलो तेव्हा काही नाम धारण करून जन्मलो नाही. मात्र मी नसेन तेव्हा ह्या पृथ्वीच्या पाठीवर एक नाव ठेवून जाईन.' स्वतःच्या जडणघडणीसंदर्भात सुर्वे यांचे वरील उदगार आहेत. सुर्वे यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाचा आरंभ होत असताना या उद्गाराची प्रस्तुतता महत्त्वाची वाटते. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ आणि संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ अशा दोन्ही निर्णायक चळवळींच्या सानिध्यात सुर्वे यांची जडणघडण झालेली आहे. अण्णाभाऊ साठे आणि शाहीर अमरशेख यांच्या बुलंद आवाजाचा आणि परिवर्तनशील लेखणीचा आधार त्यांच्या पाठीशी होता. बालमजूर म्हणून गिरणीत केलेलं काम आणि त्यातून कामगार चळवळीशी जुळलेली नाळ ही पार्श्र्वभूमी  लक्षात घेतली तर नारायण सुर्वे यांचा जीवनसंघर्ष आणि त्यातून प्रसवलेली अनुभवनिष्ठ कविता हे आधुनिक मराठी कवितेचं निर्णायक पाऊल ठरते. 

नारायण सुर्वे यांचे कवितासंग्रह. प्रकाशक : पॉप्युलर प्रकाशन,मुंबई. 

थोडे साहिलेले, पाहिलेले, जोखिलेले आहे 

जसा जगत आहे मी तसाच शब्दात आहे 

असा अत्यंत प्रामाणिक आणि अनुभवलक्ष्यी सूर सुर्वे यांच्या कवितेचा आहे. जीवन आणि कविता यात अधीकचे अंतर नाही. जे जगण्यात आहे अगदी तसेच कुठल्याही आडपडद्यांशिवायचे मोकळे जग या कवितेत आहे. सर्वसामान्य माणसांच्या रोजच्या जगण्यातले कितीतरी संदर्भ, घटना, भाषेचा खळाळता नाद या कवितेत अवतरतो. हर तऱ्हेची माणसं, त्यांच्या बहुविध मिती, बेवारस मुले, कणखर स्त्रियांच्या स्वभावखुणा, जातीधर्माच्या पल्याडचे करुणेने भरलेले जग आणि कामगार आणि कामगारवर्गाच्या अधःपतनाचे कैक संदर्भ नारायण सुर्वे यांच्या कवितेत यांत्रिकपणा टाळून अवतरतात. 

'मजूर हा शब्द मी कटाक्षाने टाळतो. असे शब्द टाळताना माझी राजकीय व सामाजिक भूमिकाही असते. त्याऐवजी मी माझ्याच लोकांच्या बोलीभाषेतले शब्द उचलतो. ते अधिक सामर्थ्यवान वाटतात. सामान्य लोकांची भाषा हीच खरी कवितेची भाषा.' 

जाहीरनामा या संग्रहासाठी लिहिलेल्या 'कविता आणि मी' या लेखातील वरील ओळी सुर्वे कविता या घटकावर किती बारकाईने आणि गांभीर्याने विचार करीत होते याची प्रचिती येते. केवळ लोकभाषेतले शब्दच नाहीत तर लोकभाषेत नांदणाऱ्या माणसांना कवितेचा विषय करणे हेही सुर्वे यांनी लिहिलेल्या चरित्रात्मक कविता पाहिल्यावर लक्षात येते. 

भूमिनिष्ठ लेखकाच्या जाणिवा तळागाळातील लोकव्यवहाराशी किती एकरूप आणि घनिष्ट असतात याचे निखळ उदाहरण सुर्वे यांच्या काव्यसंग्रहांत सापडते. या सहसंबंधांची घट्ट वीण आणि त्या जीवनव्यवहारांकडे डोळसपणे पाहण्याची वृत्ती यांची अजोड अशी बांधणी या कवितांमधून आविष्कृत होते. केवळ गिरणी कामगार वर्ग किंवा श्रमिकांच्या जगण्यातल्या व्याकुळतेचाच नव्हे तर सर्वहारा वर्गाच्या स्थित्यंतराचा चिंतनशील आढावाही ही कविता घेते. सुर्वे यांच्या जगण्या-लिहिण्यात असलेली साम्यवादी जाणीव कवितेच्या निर्मितीचे कारण आहे. कवी आणि मार्क्सवादी चळवळीचा कार्यकर्ता ही सुर्वे यांची ओळख त्या अनुषंगाने पूरक आणि तत्वनिष्ठ अशी आहे. सुखदुःखांची अनेक करूण आणि शाश्वत अशी रेखाचित्रे सुर्वे यांच्या कवितेत उमटतात. म्हणूनच या समूहचित्रांचे बहुपदरी कोलाज सुर्वे यांच्या कवितेत एखाद्या अढळपदासारखे उपस्थित असतात.

आफ्रिकी चाचा चिडे, थुंके, म्हणे; "काम नही करेगा."

चिलमीवर काडी पेटवीत मी विचारी, "चाचा, पेट कैसा भरेगा ?"

किंवा 

आलं आलं वरीस जमीन नांगरून 

उभं पीक नाचे फुलून 

पर एक मेला सावकार ठोला 

हिसकून घेतो बाई सोन्याचा गोळा 

असं उपाशी राहून ग आम्ही मरावं किती 

डोंगरी शेत माझं ग मी बेनू किती 

आलं वरीस राबून मी मरावं किती 

अशाप्रकारची संवादी आणि लोकव्यवहारातील भाषा सुर्वे यांच्या कवितेत मुक्तपणे बागडते. ती मुक्त आहेच, परंतु तुकारामाच्या अभंगांसारखी जनमाणसांत मुखोद्गतही आहे. कष्टकरी वर्गाचे शोषण, त्यामागची भांडवली मानसिकता, जगण्याचा अविरत चिवटपणा आणि त्यामागील साम्यवादी विचारदृष्टी सुर्वे यांच्या दर संग्रहागणिक चिकित्सेचे टप्पे गाठताना दिसते. मार्क्सवाद-लेनिनवाद ह्या विचारदृष्टीसोबतच सर्वहारा, कामगारवर्गाच्या जगण्याचे अनेक चिरंतन संदर्भ अधिक गडद होत गेलेले या कवितेत दिसतात. माणसांसोबतच त्याच्या भवंतालातल्या असंख्य दुर्लक्षित घटकांचा समावेश या कवितेत स्वाभाविकरीत्या असतो. शोषित-वंचित समूहातले अव्यक्त आवाज या कवितेत लक्षणीयरीत्या मुखर होतात. उदा. म्हणून 'शिगवाला' या कवितेतल्या खालील ओळी पाहता येतील. एका साध्या अनुभवाला कवितेचा रचनाबंध देऊन सुर्वे इथे विलक्षण संवादी लय जुळवून आणतात. अशीच संवादी लय 'मुंबई' आणि 'गिरणीची लावणी' या कवितांमध्ये आढळते. सुर्वे यांची लोककलाप्रकारावर असलेली नितांत श्रद्धा आणि आत्मीयता या रचनांमधून आविष्कृत झालेली दिसते. 

नारायण सुर्वे यांच्या समग्र कविता 
प्रकाशक : पॉप्युलर प्रकाशन

देख ये मेरा पाय 

साक्षीको तेरी आई काशीबाय 

'मी खाटीक आहे बेटा - मगर 

गाभणवाली गाय कभी नही काटते''

आधुनिक मराठी कवितेच्या इतिहासात सर्वसामान्य लोकांच्या जगण्यात इतक्या बेमालूमपणे मिसळलेली कविता इतरत्र क्वचित दिसते. सुर्वे यांच्या अत्यल्प कवितेने हे साधले आहे. 

सुर्वे याच्या कवितेचे मूल्यभान हे इथल्या कष्टकरी जनतेच्या जगण्याशी एकरूप झालेले दिसते. समूहभावना आणि तिच्याशी असलेली बांधिलकी या कवितेच्या रचनेशी दिसते. शहराचे, कामगारांचे आणि पर्यायाने कामगारवर्गाचे जे चित्र ही कविता रेखाटते त्याच्याशी सुर्वे यांची मानवतावादी दृष्टी एकरूप झालेली दिसते. 

कधी विचार असे येतात 

जसे थकून यावेत तिसऱ्या पाळीचे कामगार घरात 

अशाप्रकारचा करुणाभाव या निर्मितीशी असलेला जाणवतो. आणि 

स्वतःलाच शोधण्यात अर्धी उमर हरवून गेलो 

स्वतःकडून लाखदा वळलो; तरीही आढळलो नाही  

याप्रकारची एक अगम्य तटस्थताही दिसते. सुर्वे यांच्या कवितेत ही दोन्ही टोकं एकप्रकारे स्वतःची समजूत घालावी अशाप्रकारचा विचारवाद बाळगतात. कदाचित म्हणूनच 'एकटाच आलो नाही युगाचीही साथ आहे.' असा निर्मळ कबुलीजबाबही या कवितेत दिसतो. सुर्वे यांच्या बहुतांश कवितांमध्ये आढळणारा आत्मकथनात्मक आशय हा या कवितेत एकप्रकारची सर्वव्यापी जाणीव विस्तारत नेतो. एक व्यापक आत्मकथनात्मक अवकाश या निर्मितीने व्यापलेला आहे. 'पुढच्या युगांची सर्वच दुःखे मीही भोगीन म्हणतो' असा स्पष्ट जाहीरनामाच घेऊन ती उभी आहे. 

सुर्वे यांच्या कवितेत आढळणारी समन्वयवादी मानवी दृष्टी शोषणमुक्त समाजाचे पसायदान मागते. खंगलेल्या, पिचलेल्या आणि जगणं विसरलेल्या अनेक माणसांचा ती आवाज बनते. मात्र ती आवाजी बनत नाही. 

दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले; दोन दुःखात गेले 

हिशोब करतो आहे किती राहिलेत डोईवर उन्हाळे 

असा संयम आणि समंजसपणा या कवितेत आहे. या संयमातून आणि समंजसपणातून एक निष्णात लढाऊपणाचा स्वर या कवितेत मिसळलेला आहे. 

कामगार आहे मी तळपती तलवार आहे 

सारस्वतांनो ! थोडासा गुन्हा घडणार आहे.

ही स्पष्टता या लढाऊपणाच्या स्वरात आहे. आणि हा स्वर श्रमिकांच्या लढ्याचे प्रतीक आहे. नारायण सुर्वे यांची कविता केवळ तो मार्ग चोखाळत नाही तर त्या मार्गाशी एकनिष्ठही राहते. कलात्मकता आणि कला व जीवन यांच्या गुंत्यातून सुटून आशय आणि भाषाभान जपत ती प्रवाही होते. हे अत्यंत महत्त्वाचं कार्य नारायण सुर्वे यांच्या अत्यल्प कवितेने केलेलं आहे. नारायण सुर्वे ह्या पृथ्वीच्या पाठीवर खरोखरंच एक खणखणीत नाव ठेवून गेलेले आहेत. 

***

सोलो प्रवासाविषयीच्या नोंदी

होस्टेलच्या खिडकीतून पहिल्यांदा बर्फ पडताना पाहिला ती जागा !

 

माझ्या इन्स्टा हॅण्डलवर ( @Khada_Khod ) आणि इनबॉक्स, वॉट्सऍपवर माझ्या सोलो प्रवासाविषयी काही मित्र मैत्रिणींचे प्रश्न असतात. त्या सगळ्यांना एकत्रित उत्तर देण्यासाठीची ही नोंद : 

भटकत फिरलो भणंग आणिक
मिळेल तेथे पाणी प्यालो;
जुळेल तेथे खूण जुळविली
तरि होतो हा तसाच उरलो !

मी एकल प्रवासी म्हणजेच सोलो ट्रॅव्हलर आहे. ठरवून एकट्यानं प्रवास करतो. अर्थात माझा प्रवास हा बजेट बॅगपॅक असतो. माझ्याकडे जास्त पैसे आहेत म्हणून मी प्रवास करत नाही. प्रवास करणं म्हणजे पैसेवाल्यांची थेरं वगैरे समज अनेकांचा असतो. आमच्या घरीही मी प्रवासात पैसे वगैरे उडवतो असा आक्षेप असतोच. प्रवासात पैसे लागत नाहीत का मग ? तर अर्थात लागतात. पण ते तुमच्या व्यवस्थित प्लॅनवर अवलंबून असतात. मी प्रवासाची पूर्वतयारी करताना दोन महिने आधी ट्रेनची जाण्यायेण्याची तिकिटं काढून ठेवतो. शक्यतो स्लीपर किंवा थ्री टायर. हल्ली हल्ली प्राधान्य थ्री टायरला. साईड लोअर ही माझी आवडती जागा आहे. ती मिळवण्याकरता दोन महिने आधी बुकिंग. कारण सांगतो. मला लांबचा प्रवास कटकटीचा नको असतो. जास्त बोलणं, मोट्ठ्यानं फोनवर गाणी लावणं एका मर्यादेबाहेर मला झेपत नाही. अर्थात वेड्यावाकड्या अनुभवांना मी मुकत नाही. मी त्यांच्या शोधात असतोच. बोलणाऱ्या माणसांच्या भाषेवर उच्चारावर माझं बारीक लक्ष असतं. मला निरीक्षण आवडतं. फिक्शन रचण्यात मला या गोष्टी कामी येतात. आयपॅडमध्ये किंवा डायरीत तिथल्यातिथं नोंदवून ठेवतो. तर हे झालं तिकीट बुकिंगचं.

ट्रेनमधील आवडती सीट. साईड लोअर !

ज्या प्रदेशात मी प्रवास करतो त्याविषयी आधी मॅपिंग करतो. हवामान, प्रवासाची लोकल साधनं, खानपान, भाषा, ऑफबीट स्थळं, टाळायचं काय आणि मुख्य म्हणजे गेल्यानंतर काय काय करायचं ते नोट्समध्ये नोंदवून ठेवतो. Vlog पाहून मी फिरायला जात नाही. हे जेवढं टाळाल तेवढा तिथं गेल्यानंतर भ्रमनिरास होत नाही. स्वतःला कोसत बसता येणार नाही. मग मला याची माहिती कशी मिळते ? तर प्रत्येक राज्याच्या टुरिझम खात्याकडून आणि काही अतरंगी भटक्या लोकांकडून जे फक्त फोटो आणि रिल्ससाठी फिरायला जात नाहीत. काही रेफरन्स पुस्तकं असतात, पॉडकास्ट आणि ब्लॉगही असतात. त्यावरून आपल्याला जे उपयोगी आहे आणि जे करायला आपल्याला झेपणार आहे तेवढंच मी माझ्यापुरतं स्वीकारतो. 

राहतोस कुठे ? 

झोस्टलची ( Zostel ) साखळी अक्ख्या भारतात प्रत्येक शहरात विखुरलेली आहे. कमाल क्राउड, वाईब आणि खाणंपिणं सगळं टापटीप. त्याचबरोबर होस्टेलर ( The hostellers ) मूसटॅच ( Moustache ) आणि गोस्टॉप ( goStops) यांच्या शाखाही बहुतांश शहरात आहेत. मी या सगळ्या साखळ्यांचा वापर केलेला आहे. काही जागांवर पुनःपुन्हा राहिलोय नव्या ट्रीपमध्ये. कोची बिएनालेला गेलेलो तेव्हा मध्येच वाट चुकवून अलेप्पीला गेलेलो तिथं goStops मध्ये राहिलेलो. काय कमाल जागा. माझ्या बालपणीच्या शाळेतल्या वर्गात घेऊन गेलेली ही जागा. या जागा प्रामुख्याने सोलो ट्रॅव्हलर्स साठी तयार झालेल्या आहेत. या व्यतिरिक्तही काही जागा मार्केटमध्ये आहेत जे यांच्यासारखी सेवा देतात. मी जयपूर लिट फेस्टला जातो तेव्हा 'No horn OK please' नावाच्या हॉस्टेलमध्ये राहतो. मला तिथली शांतता खुणावते. वाचणं, नुसतं पडून राहणं, नव्यानं ओळख झालेल्या भटक्यांशी बोलणं, कॉफी पिणं, गाणी ऐकणं. बस्स बाकी काही नाही.

गोस्टॉपच्या जागेबद्दल त्यावेळी एक नोंद केलेली. ती इथं देतोय :

शाळेतल्या वर्गासारखी जागा. goStops,केरळ. 

''अल्लेप्पी / आलपूळा / आलपुझाला जायचं एक कारण म्हणजे ते फोर्ट कोचीपासून एकदिड तासावर होतं. फोर्ट कोचीवरून एर्नाकुलम पर्यंत सहा रुपयात फेरी. नी तिथून पन्नास रुपयात अल्लेप्पी. तिथं राहण्याचा काही प्लॅन नव्हता. दुपारपर्यंत छोट्या कॅनलच्या कडेनं थोडं चालायचं नि लाईटहाऊस, थोडं समुद्रावर रेंगाळून पुन्हा संध्याकाळी कोचीला जायचं असं ठरलेलं. स्टेशनपासून समुद्रावर चालत जात थोडं पुढं गेलो तर कलन रोडला एक जुनी दुमजली इमारत दिसली. शाळेसारखी. ते गोस्टॉपचं झोस्टेल होतं. थोडं आत जाऊन पाहिलं तर आठवणी फार मागे शाळकरी वयात गेल्या. गावात फक्त चौथीपर्यंत शिक्षण झालेलं. गोस्टॉपचं झोस्टेल पाहिल्यावर पांढऱ्या निळ्या रंगातळी गावची शाळाच डोळ्यात उभी राह्यली. आठवणींना मागे टाकून पुढं सरकता येईना. लगेच एअरबीएनबी बुकिंग चेक केलं तर फक्त तीनशे रुपये रात्र दर होता. बुक करून टाकलं. माझा बेड वरच्या मजल्यावर होता. खूप मोकळी जागा असलेला. दार-खिडक्या निळ्या रंगातल्या. पांढऱ्या दगडी भिंतींवर उठून दिसणाऱ्या. सॅक टाकून पूर्ण खोल्या फिरलो. बाहेर व्हरांड्यातून समोर पाहिलं तर शाळेतल्या वर्गांच्या रचनेसारखी रचना. मधल्या सुट्टीतला टोल वाजल्यावर तुडुंब पोरं वर्गाबाहेर पडतानाची भराभ्भर हालचाल एकाएकी डोळ्यात तराळली. अशा वेळी फक्त उभं राहून जागेचं म्हणणं ऐकून घ्यावं. अनोळखी जागा खूप आपुलकीनं बोलतात. परिचित नसल्या नि स्वतःच्या अवकाशाबाहेर कुठंही त्या असल्या तरी स्वतःचा मूळ स्थायीभाव त्या विसरत नाहीत. त्यांचं नेचर कमालीचा जिव्हाळा रुजवतो आपल्यात. 

एका दिवसात परत कोचीला निघून जायचं असं ठरवून आलेलो मी. दोन दिवस या जागेत राहिलो. पहाटे लवकर उठून चाललो समुद्रावर जाऊन काप्पा खाल्ला. त्यासोबत सेल फिश. काप्पा आधी रताळ्यासारखा वाटला. पण नंतर जाणवलं यात रताळ्यासारखा गोडसरपणा नाहीय. याची चव कम्प्लिट वेगळीय. बटाटा आणि रताळं याहून निराळी. हाऊसबोट वगैरे प्रकार करायचा नव्हता. एकतर प्रचंड महाग आणि ती भरपूर पाणी पोल्यूट करते. छोट्या होड्या घेऊन खूप आत आत जायचा विचार केलेला पण नंतर पायीच फिरलो. मग या वास्तूच्या व्हरांड्यात भरपूर चाललो. शांत बसून राहिलो. दोनतीन पुस्तकं आणलीयत सोबत. कुठलंही पानं वाचलं जाईल तिथपर्यंत वाचत राहिलो. मुकुल ऐकला. सायंकाळी नऊला सगळं शांत पडतं. कुत्रे रस्त्यांमधोमध अंग टाकून झोपतात. तरी डेरिंग करून अकरा पर्यंत फिरत राहिलो. 

मुन्नारला निघताना उलट्या पावलांनी इमारतीकडं बघत स्टेशनपर्यंत आलो. जागा सुटली. आठवणी तेवढ्या बिलगल्या. 

आपण कधीही काही विसरायला नको च्यायला.''

***

अशीच एक आठवण फोर्ट कोचीत राहिलेल्या जागेची आहे. त्यावेळी नोंदवून ठेवली होती. ती अशी : 

'' या इतक्या गोड हसतायत ना त्या नितु आहेत. फोर्ट कोचीला त्यांचा नाद नावाचा कॅफे आहे एक्स हॉस्टेलमध्ये. दिल्लीत वाढल्या,शिकल्या. एमबीए केलंय. त्यानंतर रॉयल एन्फिल्डमध्ये काही महिने काम. डोकं बिझनेसचं असल्यानं फार टिकल्या नाहीत. म्हणतात, ‘मी इंटरव्ह्यू मध्ये खरं बोलायचे. कदाचित खरी उत्तरं मार्केटिंगमध्ये चालत नसावी. माणसांना फसवणं मला जमलं नाही.’

नितुचा कॅफे. हंस नाद. फोर्ट कोची. 

दिल्लीत कोचीतल्या अभिनय क्षेत्रात काहीबाही करणाऱ्या मुळाशी प्रेम जुळलं नि लग्न करून त्या कोचीत स्थायिक झाल्या. नवऱ्याचा  स्ट्रगल संपेना. मल्याळीत ऍडफिल्म्स नि अजून कायकाय तो करत होता. शेवटी जमेना म्हणून नितु लग्नानंतर बारा वर्षांनी वेगळी झाली. तो मुंबईला निघून गेला. जाताना नितुने त्याच्या मदतीने नाद कॅफे सुरु केला. त्याच्याशिवाय मी कॅफे उभा करू शकले नसते. आम्ही वेगळे झालो असलो तरी अजूनही आम्ही चांगले मित्र बनून आहोत. दोघेही एकमेकांच्या चांगल्या वाईट आठवणी जपून आहोत. असं नम्रपणे त्या सांगतात. 

नितुला एक मुलगी आहे. यंदा दहावीत आहे. तबला शिकते. नितु कबीराचे दोहे कंपोज करते. दर रविवारी मायलेकी गुरुद्वार किंवा मोकळ्या जागेत कबीर गातात. 

मी फोर्ट कोचीला उतरून पहिल्या दिवशी संध्याकाळी थोडं झोपून संध्याकाळी बाहेर आलो तर कॅफेत नितु गाणी गात होती. थोडावेळ बसून राहिलो. गाण्यातले शब्द उच्चारत तिची किचनमध्ये धावपळ सुरु होती. कॉफी घेतघेत भरपूर बोललो. 

आता मुन्नारहून परत आलोय फोर्ट कोचीला. दुपारी तिच्याकडे कॉफी टाकली. म्हणाली, शाम को आना, खाना बनाके रखूंगी. पुढ्यात तिने डाळभात वाढलाय. 

दीये जलते हैं फूल खिलते हैं
बड़ी मुश्क़िल से मगर
दुनिया में दोस्त मिलते हैं
दीये जलते हैं

मागे सुरूय नि तीही त्यात रमून गेलीय. किचनमधील तिची पळापळ अजूनही सुरूय.''

 ***

किती खर्च असतो या जागांचा ? 

होस्टेलरच्या खिडकीतून. मनाली.  

फक्त पाचशे- सहाशे. कोचीत तर मी चारशेच्या दराने राहिलोय. अर्थात विकेंडला किंमती वरखाली होतात. पण त्याचा फार लोड नसतो. एक टीप देतो. आयफोनवरून बुकिंग न केल्यास किंमत आणखी खाली जाते. 

ही डॉर्म्स नोंदणी मी कुठे करतो किंवा जागा शोधतो कशा ? 

Booking.com किंवा Airbnb हे दोन पर्याय मी वापरतो. आत्ता केवळ Booking.com वापरतो. कारण गेल्या चार वर्षांपासून सतत एकाच साईटवरून बुकिंग केल्यानं त्यांच्याकडून मला जिनिअस डिस्काउंट मिळतो. ( 15%) कधीकधी हॉस्टेलमध्ये त्या किंमतीत नाश्ताही समाविष्ट असतो. फक्त होमस्टे हवा असल्यास Airbnb वापरतो. या साईट्सवर आपण जिथं राहणार आहोत तिथल्या जागांचे फोटो असतात, तिथं राहिलेल्या लोकांचे रिव्ह्यू असतात. बुकिंग करण्याआधी ते थोडं पाहून-वाचून घ्यावं. 

प्रवासाची साधनं काय ? 

ज्या भागात आपण जातो शक्यतो तिथले लोकल पर्याय वापरावेत. रिक्षा, उबर, रॅपीडो. कोचीत मी MYBYK वरून सायकल वापरलेली. आठवड्यासाठी नोंद करून घेतली. फक्त 35/- दिवस या दराने. सगळं ऑनलाईन. सायकल लॉकअनलॉकही QR कोडद्वारे व्हायची. जिथे हे पर्याय नाहीत आणि कार वगैरे रेंट करायचीय अशा वेळी मी हॉस्टेलमधील पोरं शोधतो जी माझ्यासारखीच टूरिस्टीक स्पॉट टाळून वेगळं भटकतात. मग त्यांचा एक वॉट्सअप ग्रुप करायचा आणि प्रत्येकाने त्यात होईल तो खर्च नोंदवत राहायचा. संध्याकाळी कॅफेत लगेच खर्च समान भागामध्ये स्प्लिट करायचा. Splitwise नावाचं ऍपही आहे यासाठी. ( मला हे जयपूरमध्ये ओळख झालेल्या आणि माझ्याच तालुक्यातील असलेल्या मैत्रिणीमुळे समजलं )

प्रवासात असताना एक डायरी बाळगा. त्यात महत्त्वाच्या आणि जवळच्या लोकांचे नंबर असावेत. आपला पत्ता असावा. काही सूचना वगैरेही चालतील. माझ्या डायरीच्या पहिल्या पानावर अशी नोंद आहे : 

"ही डायरी हरवली नी कुणाला सापडली नी त्यातही परत करावी वाटली तर खालील नंबरवर संपर्क करावा.
आतला मजकूर वाचावा वाटला तर वाचावा. डायरी स्वतःशी ठेवावी वाटली तर ठेवायलाही हरकत नाही. 
माझ्या आठवणी कुणाकडेही कुठेही सुरक्षित राहिलेल्या मला चालतील."

बॅगपॅक कोणती वापरतोस ? 

केशुआ ( Quechua ) या कंपनीची 60 लिटरची बॅगपॅक वापरतो. कारण ती लाइटवेट आहे. किंचित पावसातही ( रेन कव्हर न वापरता ) फॅब्रिक कोटेड असल्यानं भिजत नाही. आणि मुख्य म्हणजे माझ्या 7 ते 15 दिवसांच्या प्रवासातलं सामान त्यात व्यवस्थित मावतं. आणि तिच्यावर 10 वर्षांची वॉरंटी आहे. किंमत मी घेतली तेव्हा साधारण 15 हजार होती. 

किती रुप्ये साधारण उडवतोस ? 

माझा खर्च तसा फार नाहीय. दारू सिगरेट आणि गर्लफ्रेंडच व्यसन नसल्यानं मला तसा फार खर्च नाही. काळी कॉफी काळी टीशर्ट महिन्यात दोनचार पुस्तकं बस्स. तरी प्रत्येक ट्रिप 12-15 हजार बजेट असतं. आत्ताची दिल्ली-आग्रा-मनाली-कसोल ट्रिप याच बजेटमध्ये बसली.

का फिरतोस ? 

मी मूळचा भटका आहे. आमचं बिऱ्हाड असंच कुठूनतरी निघून कुठंतरी उभं राहिलं कोकणात. पाण्याच्या आसऱ्याला त्यांनी आपला ठावठिकाणा थांबवला. नि मला नव्या जागांचा मोह आहे. शहरात सलग राहणं मला जमत नाही. दर तीनेक महिन्यांनी मी घराबाहेर पडतो. कधीकधी जिथं जायचंय ते ठिकाणही निश्चित नसतं. मला माणसांमध्ये सुरुवात करून देण्याएवढं बोलायला आवडतं. नंतर प्रदीर्घ ऐकायला आवडतं त्यांचं बोलणं कसंही आडवंतिडवं. माझ्या फिक्शनमध्ये यातलं काहीतरी येतं. मला ते जाणीवपूर्वक आणायला आवडतं त्यांच्याच भाषेत. मला ते सगळं माझं वाटतं. त्यांचे दुःखद हसरे चेहरे स्वप्नात येतात माझ्या. मी यासाठी तळमळत असतो. माझी माया आहे त्या सगळ्यावर.

तर मी असा भणंग उंडारतो. घरचे मला भैकू ( उनाड, घरादाराची काळजी नसलेला ) म्हणतात.

मला ते अगदीच मान्य आहे.

***

भटक्या दिवसांच्या दरम्यानच्या नोंदी

29 सप्टेंबरला जोधपूरला उतरलो तेव्हा घंटाघरची देखभाल करणाऱ्या मुहम्मद इकबाल चाचाला फुरसतीत भेटायचं निश्चित केलं होतं. पुढचे तीन दिवस इथं होतो पण भेट झाली नाही. सकाळ संध्याकाळ नुसत्या फेऱ्या मारायचो. निराश होऊन 2 ऑक्टोबरला जोधपूर सोडून बिकानेरला गेलो. पहिले दोन दिवस वगळता कबीर यात्रेत फार काही हाती लागलं नाही. मग कंटाळून यात्रेचा शेवटचा दिवस न करता मी अन्वर हुसेन सर आणि चित्रकार मित्र अनुपने पुन्हा जोधपूरला यायचं ठरवलं. उन्हाच्या लकाकत्या ओळींच्या हालचाली मागेमागे सांडत टप्प्याटप्प्याने बसमधून उतरणाऱ्या-चढणाऱ्या रंगबेरंगी माणसांच्या आकृत्या बघत जोधपूरला उतरलो. दुपारचं ऊन इतकं कडाक्याचं कि झोस्टेलमधून बाहेर पडवेना. संध्याकाळी सरदार मार्केट मधल्या गल्ल्या धुंडाळत पुन्हा इकबाल चाचाला भेटायला घंटाघर गाठलं तर हा गडी तेव्हाही नव्हता तिथं. दिव्यांची मंद रोषणाई आणि कोपऱ्यात रावणहाथावर राजस्थानी लोकगीतं न वाजवता भलतीच बॉलिवूड हिट गाणी वाजत होती. खाली पायऱ्या उतरताना लक्षात आलं हा चक्क रावणहाथावर सलमानच्या बॉडीगार्डमधलं तेरी मेरी प्रेम कहाणी वाजवत होता. लोकसंगीतातल्या वाद्याचा च्यामारी केवढा इन्सर्ट ! 

घंटाघर । जोधपूर । फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड 

काल सकासकाळी पुन्हा घंटाघर गाठलं. दोन्ही ढोपरांना  पोटाशी धरून इकबाल चाचा खुर्चीत तंद्रीत बसला होता. सरदार मार्केटचा भरगच्च कोलाहल आणि कबुतरांची अफरातफरी वारंवार. ही एक वेगळीच मजा. आवाजाच्या गुंतागुंतीची. अचूक हेरता येईल अशी प्रत्येकाची सुसूत्रता. 

1910 मध्ये राजा सरदार सिंह यांच्या शासनकाळात सरदार मार्केटच्या परिसरात घंटाघर बांधलं गेलं. साधारणतः 100 फूट उंच असलेल्या या इमारतीत तिसऱ्या मजल्यावर लंडनमधील लुंड अँड ब्लोकली कंपनीने तयार केलेलं तीन लाखांचं घड्याळ बसवलं. घड्याळ फक्त लाखाचंच होतं. उर्वरित दोन लाख घड्याळ बसवण्यासाठी आणि या घड्याळाची दुसरी प्रतिकृती न बनवण्याच्या करारासाठी मोजले गेले. 

चावीवर चालणारं हे भारतातील एकमेव घड्याळ आहे बहुतेक. दर गुरुवारी घड्याळाला चावी दिली जाते. 1911 साली बनवलेल्या चावीचं वजन 10 किलो आहे. इकबाल चाचांचा चावी धरलेला फोटो काढलाय. ही बडबड यासाठी केली कारण या वास्तूच्या स्थापनेपासून इकबाल चाचांचा परिवार या घड्याळाची देखभाल करतो. अक्ख्या जोधपूरमध्ये हे घड्याळ दुरुस्त करणारे मुहंमद इकबाल एकमेव व्यक्ती आहेत. वडिलांच्या निधनानंतर 2009 पासून ते आणि त्यांचा मुलगा शकील हे काम पाहतो. 

लंडनमधील लुंड अँड ब्लोकली कंपनीने तयार केलेलं तीन लाखांचं घड्याळ । फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड 

त्यांना शोधत पुन्हा आलो म्हणून त्यांनी विनातिकीट घंटाघर कसं चालतं हे समजावून सांगितलं. गुंतागुंतीचे पार्ट्स दाखवले. मी जे काम करतो याचं कौतुक तुम्हा बाहेरून आलेल्यांनाच जास्त वाटतं. इथं कुणाला त्याची फारशी कदर नाही. कामाचं महत्त्व आणि त्याला दिला जाणारा सन्मान इथं नाही. इथला नगर निगमचा चपराशी महिना पन्नास हजार घेतो आणि माझा पगार ऑगस्टपासून आलेला नाही. सरकार चेंज हो गयी हैं देखते है क्या होताय! 

दहा किलो वजनाची घड्याळाची चावी आणि
इक्बाल चाचा । फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

पायऱ्या उतरताना इकबाल चाचा सांगत सुटला. वय झालंय. धाप लागते. तरी बोलणं सुरु होतं. तक्रार वगैरे कसं म्हणावं या बोलण्याला. वेगळं काम करणाऱ्या आणि वेगळं काही करू पाहणाऱ्या लोकांची कुठल्याही काळात साधारणतः अशीच अवस्था असते बहुतेक. मग विदेशी लोकांबरोबरच किस्से, त्यांचं प्रत्येक गोष्ट बारकाईने जाणून घेण्याचं कुतूहल वगैरे सांगत सुटले. 

आठवणी काही विस्मरणात जात नाहीत तरी फोटो काढला त्यांच्यासोबत. 

च्याय प्यायची त्यांच्यासोबत हे एक राहिलंच!

***

कबीर यात्रेचा एक मुक्काम बिकानेर जिल्ह्यातल्या कक्कू या गावात होता. कक्कू हे गाव सूत कातणाऱ्या 'कटवारी' समुदायाच्या रहिवासासाठी ओळखलं जातं. मारवाडी भाषेत सूत कातणे याला कताई म्हणतात. साधारणतः पाचशेहून अधिक कटवारी विणकर महिलांचा समुदाय कक्कू गावात राहतो. असं तिथला फॅक्टरी इन्चार्ज म्हणाला. एन.के.चौधरी यांनी 1978 साली स्थापन केलेली 'जयपूर रग्ज' ही गालिचा तयार करणारी कंपनी बिकानेर जिल्ह्यातील जवळपास तीनहजारहून अधिक महिलांना रोजगार देते. कापसाच्या प्राथमिक अवस्थेपासून त्याला लोखंडी ब्रशने घासून धागायोग्य सूत बनवण्यात आणि पुढे त्याचे गालिचे तयार होण्यात या महिलांचा महत्त्वपूर्ण वाटा आहे. 

बिकानेर जिल्ल्यातल्या कक्कू गावातील 'कतवारी' महिला । फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

जयपूर रग्जद्वारे या महिलांना सर्व सामग्री पुरवली जातेच शिवाय त्यांना सूत काताईचं प्रशिक्षणही दिलं जातं. शेतीचा कालखंड वगळता या महिला घरात किंवा अंगणात धागा तयार करतात. एक किलो धाग्याच्या वजनावर त्यांना प्रतिदिन शंभर रुपये आणि कंपनीतर्फे अधिकचे तीस रुपये असे एकूण 130 रु. मिळतात. अंगमेहनतीच्या तुलनेत हे पैसे फारच कमी आहेत असं इन्चार्जला विचारलं तर तो म्हणाला, घरच्या कामातून वेळ काढून, शेती करून या महिला हे काम करतात. आपापल्या क्षमतेनुसार त्या धागा विणतात. त्यामुळं साधारणतः प्रतिदिन दोनअडीच किलो प्रत्येक महिला धागा तयार करते. घरी मुलगी असेल तर तीही त्यांना मदत करते. पुरुष हे काम करत नाहीत का ? असं विचारल्यावर तो म्हणाला हे काम खास महिलांसाठीच आहे. पुरुष मंडळींना शेजमजुरी, ट्रक ड्राइविंग, किंवा फॅक्टरीत धाग्याला रंग देण्याची कामं आहेत. ज्यात मोबदला अधिक आहे. त्यामुळं पुरुष कताईच्या कामात नाहीत. 

फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

हस्तकलेचा उत्कृष्ट नमुना असलेल्या गालिचांचे आकर्षक डिझाइन्स आणि त्यांच्या लाखोंच्या घरातल्या किंमती पाहता यांना या कामाचे अधिक पैसे मिळायला हवेत असं वाटलं. कडाक्याच्या उन्हात झरझर या बायांचे हात चालतात. हातांची हालचाल पाहून असं वाटतं एका मध्यम लयीतला राग सुरूय नि त्यांचे डोळे एकाग्र आहेत चरख्यावर. त्यांच्या हातांची पळापळ पाहिली तेव्हा लक्षात आलं सूत काततानाही यांच्या चेहऱ्यावर घुंगट आहे. मला त्यांचे डोळे पाहायचे होते. त्यांची लवलव पाहायची होती. 

फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

त्यांना हसताना पाहिलं तेव्हा उन्हाचे प्रहर मंदावले होते. एकाएकी केवढा गारवा पसरला हवेत. 

किती किती भरगच्चं आठवणी सोबत घेऊन निघालो या फोटोंसोबत.

***

वेगवेगळ्या प्रहरांत शहरांच्या हालचालीत कमालीची विविधता दिसते. व्याकुळ क्षणांच्या पाठमोऱ्या सावल्या अस्पष्टशा धूसर होतात आणि तांबूस रंग ओतणाऱ्या संध्याकाळी दगडी कोरीव महिरपी खिडक्यांच्या चिंचोळ्या फटींतून डोकावतात. किती हालचाली किती रंगांचे आविष्कार क्षणात दिशाभूल करणारे, किती आवाज आणि आवाजांच्या खाणाखुणा तपासणारे नाकभरून वाहणारे विविध गंध. 

फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

एका कमानीतून बाहेर पडताना कोपऱ्यातल्या चाव्यांच्या अत्यंत मळकट दुकानापाशी रेंगाळलो. त्या काळ्या कुळकुळीत लगडलेल्या चाव्यांच्या दुकानात पांढऱ्या सदऱ्यात बसलेला म्हातारा उठून दिसला. दुकानाच्याच वयाचा असेल. फोटोसाठी पुढं सरसावलो तर इलेक्ट्रिक शॉक लागल्यासारखं हलला नि पेपराची घडी मोडून म्हणाला, काढू नकोस. त्याच्या चेहऱ्याचा रंग आणि चाव्यांचा जुडगा असाच एकस्थायी झाला. चिंचोळ्या गल्लीतून मान वर करत कोरीव कामाचं कुतूहल डोळ्यात साठवत पार पुढं नवचौकिया परिसरात आलो. कित्येक पिढ्यांच्या हालचाली साठवलेल्या या घरांच्या देखण्या खिडक्यांवर सांजवत आलेल्या उन्हाची एक रेखीव छाप पडलेली दिसते आणि लक्षात येतं या प्रहराचं ऊन वेगळं आहे. शांतता आणि भेदकता पूरक आहे एकमेकांत.

फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

निळ्या रंगाची कैक आवर्तनं उजळून निघतात त्यात. संध्याकाळ हळूहळू विरळ होत जाताना एका तंबाखूच्या दुकानात थांबलो. तंबाखूच्या पानांच्या जुड्या टांगलेल्या होत्या पण माजी नजर खिळली ती तराजूच्या सभोवती मांडलेल्या पितळेच्या जुनाट डब्यांवर. काय वय असेल डब्याचं विचारलं तर मालक उच्चारला शंभर! तंबाखूचा डब्बा शंभर वर्षांचा म्हणजे किती संध्याकाळींचं ऊन घेतलं असेल याने अंगावर. किती उघडझाप आणि किती पिढ्यांच्या हातांचा स्पर्श. इथला उजेड वेगळा आणि गंधही. अत्तर पारखताना कॉफीचा गंध ओढतो तसं इथं करून पाहायला हवं होतं. वेगळाच सुगंध आला असता. वासही असतोच चांगला. रंगगंध किती प्रहरांना हुलकावणी देतो नाही ! संध्याकाळ किती वेगळेपण कोरते. 

***

फोटो : शोधण्यातली खाडाखोड

पुन्हा नवं शहर, माणसं, हालचाली, देवघेव, नुसतं पाहणं आणि संध्याकाळींचा पाठलाग होईस्तोवर हे इतकंच. किंवा याहून वेगळं असेल गवसलेलं !

***

दास्तान -ए- रामजी : जन्म-मृत्यूच्या गडद अंधारातलं कथननाट्य

भारतात कथा-कथनाची प्रदीर्घ अशी सशक्त परंपरा आहे. दोन व्यक्तींच्या किंवा समूहाच्या मौखिक संवादप्रक्रियेतून ती अधिकाधिक काळ इथल्या मातीत इथल्याच स्वभाववैशिष्ट्यांसह रुळलेली आणि बहरलेली दिसते. एका संवादातून निर्माण झालेली उत्सुकता पुढील संवादात कायम ठेवून अनेक बारकाव्यांसहित कथनाचे अनेक कोन आपल्यासमोर उलगडले जातात. या कथनाचा रूपबंध अतिशय मोकळा आणि सर्वसमावेशक असा असतो. एककेंद्री किंवा कुठल्याही पद्धतीची चौकट, साचेबद्धता या कथनात आढळून येत नाही. सांगण्याच्या विविध अस्सल भारतीय तऱ्हा आपसूकच त्यात मिसळल्या जातात आणि त्या कथनातून स्वतःची अशी निराळी अंगभूत लय आविष्कृत झालेली दिसते. रोजच्या बोलण्यातली सुलभता त्या लयीला असते. थोडक्यात कथन म्हणजे सांगणं आणि या कथनातून जे लिखित किंवा मौखिक संहितेद्वारे आकाराला येतं ते कथनरूप.

'दास्तांगोई' हे असेच एक कथनरूप आहे. या शब्दाची फोड करायची झाल्यास दास्तां म्हणजे गोष्ट, कथा, कहाणी किंवा किस्सा. आणि गोई म्हणजे गोष्ट कथन करणं, सांगणं किंवा सादर करणं. मौखिक ते लिखित अशी कथनपरंपरा विकसित झालेली आढळते. 'लीळाचरित्र' हा आद्य मराठी ग्रंथ यादृष्टीने उदा. म्हणून आपल्याला पाहता येईल. मराठीत 'कथा' हा वाङ्मयप्रकार कथन आणि कथनरूप या दोन्ही अर्थांनी वापरलेला दिसतो. कारण कोणत्याही कथनरूपामध्ये कथा असते. त्या कथेच्या रचनेला वेगवेगळे आयाम असतात. कथेत कथनकर्ता असतो. ज्याला नायक किंवा निवेदक म्हटलं जातं. दास्तांगोई कथन करणाऱ्याला, सादर करणाऱ्याला 'दास्तांगो' असं म्हटलं जातं. दास्तांगोईत दीर्घ पल्ल्याची गोष्ट कथन केली जाते. कहाणी, कथागीत, लीळा, दृष्टांत कथा, आख्यान काव्य, बखर, ललित गद्य अशी कथनरूप आपल्या ओळखीची आहेत. या कथनरूपांचा आसरा दास्तांगोई सादर करताना घेतला जातो.

'दास्तांगोई' हा दरबारी कलाप्रकार पर्शियातून भारतात आला. मुघल राजवटीत हा कलाप्रकार रुजला आणि वाढलाही. अकबराच्या काळात ही कला भरभराटीला आली. प्रामुख्याने सम्राट, नवाबांच्या मनोरंजनाचं साधन म्हणून तो खेळला जाई. इराणमध्ये आठव्या-नवव्या शतकांत या कलाप्रकाराची सुरुवात झाली असं अभ्यासक मानतात. पुरुषी वर्चस्वामुळे महिलांना हा कलाप्रकार सादर करायला बंदी होती, त्यामुळं पुरुषच दास्तान सादर करायचे. १९ व्या शतकात लखनऊमध्ये दास्तांगोईला नवे आयाम प्राप्त झाले. दास्तांगोईच्या रचनेत नवनवे प्रयोग तिथं होऊ लागले. इराणमधून जी दास्तान भारतात आली त्यात ‘रज़्म’ म्हणजे युद्धवर्णने आणि ‘बज़्म’ म्हणजे मैफिल हे दोन घटक होते. त्यात ‘अय्यारी’ म्हणजे चलाखी, चतुरपणा आणि ‘तिलिस्म’ म्हणजे जादू हे दोन नवे घटक जोडले गेले. 

'दास्तान ए बडी बांका' ही मुंबई शहरावरची अक्षय शिंपी आणि धनश्री खंडकर या दस्तांगोंनी बांधलेली मराठीतील पहिली दास्तांगोई आहे. मुंबईच्या बहुविध अस्तित्वाच्या अनेकपदरी रूपांचा अपूर्व वेध कथा, किस्से, गाणी, कविता, लावणी यांच्या साहाय्याने सामाजिक-सांस्कृतिक घटितांच्या बदलत्या अन्वयार्थाकडे तिरकसपणे निर्देश करणारं कथन या दास्तांगोईत बांधलेलं होतं. आता अक्षय शिंपी आणि नेहा कुलकर्णी यांनी 'दास्तान -ए- रामजी'  ही नवी दास्तान बांधलेली आहे.

‘दास्तान -ए- रामजी’ दि. बा मोकाशींच्या 'आता आमोद सुनासि आले' या लोकप्रिय कथेवर आधारलेली आहे. मोकाशींच्या मूळ कथेची सुरुवात अशी आहे :

''थडथडा पावसाचे थेंब पडत आहेत नि शिवा नेमाणेची गाय अगदी व्यायला झाली आहे. पावसाचं पाणी पिऊन नदी मस्तीला येऊन वाहत आहे नि रामजी लोहाराच्या एकुलत्या एका मुलाला तिनं आपल्या खळबळत्या धारांत वाहून नेलं आहे. हवा ओल्या फडक्यासारखी सर्द झाली आहे नि गण्या शिनारेचा दमा वाढला आहे. निसर्गाच थैमान सुरू झालं की अशाच गोष्टी का घडतात ? माणसं अशी निपचित का पडतात ?''

गोष्ट रंगवून सांगणं आणि त्यातून कथननाट्य उभं करणं हे दास्तां बयां करण्याच्या मुळाशी असतं. गोष्टीला सुरुवात करताना तिच्या सांगण्यातच ऐकणाऱ्याला किंवा पाहणाऱ्याला स्वतःत ओढून घेणं आणि गोष्टीची एकेक साखळी हार ओवताना जसं आपण एकेक फुल त्यात ओवीत जातो नि त्याला जोडणारा धागा मात्र एकसमान सगळ्या फुलांना आपल्यात सामावून घेतो तसं कथन ‘दास्तान -ए- रामजी’ या दास्तांगोईत विणलेलं आहे. पण त्याची दास्तां सांगताना अक्षय आणि नेहा यांनी यात नाट्याचं जे गंभीर आवर्तन साधलेलं आहे ते याची देही याची डोळा अनुभवण्यासारखं आहे.

दास्तांगो अक्षय शिंपी आणि नेहा कुलकर्णी 

नदीच्या खळबळत्या धारांत रामजीच्या एकुलत्या एक मुलाचं वाहून जाणं आणि शिवा नेमानेच्या गाईला मोकळं करण्यात रामजीचं वाहून जाणं या जन्म आणि मृत्यूच्या गडद अंधारातलं हे कथननाट्य आहे. स्वतः रामजीचं या सगळ्यातून तुटत जाणं, आणि ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव, तुकारामाच्या अभंग-ओव्यांच्या संगीतात त्याला ओढून आणण्याचा, धीर देण्याच्या तीव्र प्रयत्नात असणाऱ्या पात्रांचं अस्तिव दास्तांगोईत बसल्या जागेवर उभं करणं हे अतिशय कठीण काम अक्षय आणि नेहा ताकदीनं उभं करतात. या सगळ्याचा काहीही परिणाम न होणारा, एकटक स्तब्ध पाहणारा रामजी आणि शिवाच्या बायकोचं गाईला मोकळं करण्यासाठी रामजीच्या घराच्या दरवाज्यावर धापा टाकत येणं यातलं नाट्य हा या दस्तांगोईतला धीरगंभीर क्षण आहे.

"रामजीदा, धाव! माजी गाय अडली रे! धाव रामजीदा!"

नेमाण्याच्या बायकोच्या या आरोळीत रामजीला अडलेल्या गाईच्या हाकेत मुलाचीच हाक ऐकू येते.

धाव...!

कुठलंही नेपथ्य, संगीत टाळून हा प्रसंग वज्रासनात आपल्यासमोर सादर होतो. टाळ वाजतो आणि आधीच्या प्रसंगाला थांबवून त्याला जोडणारा नव्या वळणाचा प्रसंग नव्याने कथन होतो. टाळ वाजवून प्रसंगांच्या कथनातला जो विराम अधोरेखित केला जातो त्याची संगती रामजीच्या आणि गाईच्या मोकळं होण्यातल्या धडपडीची न संपणारी सांगता आहे. टाळ निनादात राहतो. रामजीच्या डोळ्यातले दृश्य त्या निनादात ओसंडून वाहू लागते.

'म्हातारपणी मी रडावं हे प्राक्तन ?' हा त्याचा उच्चार या कथनाला अर्थपूर्णता प्राप्त करतो.

मूळ कथेत जी जलददृश्याची विलक्षण सूक्ष्म बांधणी दिबांनी उभी केलीय तिला अशा पद्धतीच्या कथननाट्यात उभं करणं अतिशय कठीण गोष्ट आहे. पण गोष्ट सांगता सांगता त्यातलं नाट्य उभं करून कथनाला प्राधान्य देणं हा दास्तांगोईचा मुख्य उद्देश असल्यानं या दास्तांगोईची बांधणी आणि पाहणाऱ्याला त्यात खेचून घेऊन समांतरपणे ऐकणाऱ्याला बांधून ठेवण्यातली गतिशीलता टिकवणं हे या दास्तांगोईत अतिशय जाणतेपणानं जुळवून आणलेलं आहे.

या दास्तांगोईत नाट्य उभं करण्याच्या अनेक जागा आहेत. दर प्रयोगागणिक त्या बदलतही जातील. मूळ कथेत वाचकांसाठी ज्या जागा दिबांनी मोकळ्या ठेवल्या होता त्या या दास्तांगोईच्या बांधणीत अवास्तव स्वातंत्र्य न घेता मूळ धाग्यालाच पुढे वाढवत आपल्यासमोर सादर होतात. त्यामुळं मूळ कथनाची लयही बिघडत नाही किंवा तिला धक्का लावू दिला जात नाही. हे या दस्तांगोईचं महत्त्वाचं वैशिष्ट्य आहे.

गाईची सुटका करून रामजी वाड्याबाहेर पडल्यानंतर पाऊसाच्या सरी अंगावर पडल्यावर तो पुन्हा वाहून गेलेल्या मुलाच्या आठवणीत ढकलला जातो. पण तो चालत राहतो. कठोर बनून ओसरीवर वाट बघत बसलेल्या माळकऱ्यांसोबत माळ्यावर जाऊन बसतो. संतू वाणी अमृतानुभव उघडून सुरु करतो -

आतां आमोद सुनांस जाले । श्रुतीसि श्रवण रिघाले ।

आरिसे उठिले । लोचनेंसी ।।

आपलेंनि समीरपणे । वेल्हावती विंजणे । 

कीं माथेंचि चांफेपणें । बहकताती ।।

एक ओळ, त्या ओळीला बांधलेल्या कैक ओळी एकातएक बांधून कथन सुरूच राहतं. गोष्टी अव्याहतपणे पुढं सरकत जातात, कैक गोष्टी त्यात मिसळल्या जातात. गोष्ट बदलली तरी सांगणं सुरूच राहतं.

जिव्हा लोधली रासे । कमळ सूर्यपणे विकासे ।

चकोरचि जैसे । चंद्रमा जालें ।।

फुलेंचि जालीं भ्रमर । तरुणीची जाली नर ।

जाले आपुलें शेजार । निद्राळुची ।।

चूतांकुर जाले कोकीळ । आंगचि जाले मलयनिळ ।

रस जाले सकळ । रसनावंत ।।

तैसे भोग्य आणि भोक्ता । दिसे आणि देखता । 

हे सारले अद्वैता । अफुटामाजी ।।

रामजीसह माळ्यावर बसलेल्यांपैकी कुणालाही अर्थ उमगत नसला तरी शब्दांचा नाद सगळ्यांना बांधून आहे हे उमगतं. ओव्या गुणगुणणाऱ्या ओठांची सवयीची हालचाल या दृश्याला बांधून आहे. रामजीच्या नजरेसमोरील 'दिसणं' मात्र या सर्वांहून वेगळं आहे. त्याचा नाद आणि लय वाहून गेलेल्या मुलाच्या हाकेत गोठलेली आहे.

पुन्हा टाळ निनादतो. कथनाची लय निनादत राहते. अशी निराळी गंमत आहे या दास्तांगोईची.

अक्षय शिंपी यांनी दास्तांगोईचं मराठी रोपटं इथल्या मातीत इथल्याच पूरक सामाजिक-सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांसह लावलंय. ते रुजवण्यासाठी त्यांची धडपड सुरूय. त्या धडपडीत आपणही हातभार लावणं जरुरीचं वाटतं. मराठी मातीत मराठी दास्तांगोई बहरले इतके मुबलक प्रयत्न आपल्यातर्फे व्हायला हवेत. गोष्टी सांगण्याला, ती बऱ्या-वाईट वळणांसह प्रवाहित ठेवण्याला आणि तिच्या संवर्धनाला अशी पार्श्वभूमी लागते. संकुचित मराठी सांस्कृतिक पर्यावरणात ती तयार झालीय ही सांस्कृतिक हस्तक्षेपाच्या दृष्टीने महत्त्वाची घटना समजायला हवी.

*** 

( हा लेख दै. नव शक्ती, रविवार ५ मे २०२४ च्या 'अक्षररंग' पुरवणीत प्रसिद्ध झाला आहे.)

चार कविता : अधली-मधली खाडाखोड

या चार कविता बहुतेक कोविडच्या दुसऱ्या लाटेदरम्यान लिहून झाल्या. मनोज पाठक यांच्या 'वर्णमुद्रा' या  मासिकात यातील पहिल्या तीन कविता प्रकाशित झाल्या होत्या. नंतर नंतर कविता किंवा काहीएक सुचणं वगैरे आपण म्हणतो ते साधारणतः या कवितांच्या लयीत सुचू लागलं. लिहिताना शब्द आपोआप त्यांची त्यांची लय घेऊन उतरतात असलं काही त्यावेळी जाणवलेलं. अलीकडे सहाएक महिन्यात कविता लिहून झालेली नाही. त्यामुळं आता त्याबद्दल अधिक बोलता यायचं नाही. पण त्यावेळच्या आपल्या मनस्थितीबाबत हे नोंदवावं वाटलं. कदाचित हीच लय डोक्यात आताही बसली असेलही. किंवा डोक्यातून गेलीही असेल. शब्दाला नवी वळणं लागायला हवीत च्यायला. माहित नाही. पण बघू नवी कविता लिहीपर्यंत काय होतं या अवस्थेचं ते.

तोपर्यंत या चार कविता.  

***

१. धाबायधा

धाबायधाच्या चौकोनी अडगळीत 
संचारतं शरीर काटकोनत्रिकोण लंबगोलाकार

अग्रीमेंटच्या पेप्रावर गॅस त्यावर  
जर्मन टोपात रटरटतो भात सुस्वर 
कमवणारी दोन खाणारी धा 
जिभेवर चव खरपूस व्यर्थ घरंदाज 

संडासच्या लायनीत चिम्पाट वेळखात 
टमरेलभर पाणी डोईवर 
सार्वजनिक पाणी चुळभर नरड्यात 
फोद्रीत मसाला भरण्याची प्राचीन भाषा 
जिभेवर अंगाखांद्यांवर खेळतीजन्मजात 

लंगोटअंडरपँटब्राकुबटवासटॉवेल दृष्टिसातत्यात 
देवासमोर सुवासिक अगरबत्ती स्वस्तात
चप्पल शिवायला मोची कंटाळलेला वारंवार 
तोंडात गोष्ठी मोठेपणाच्या रस्त्यात 

धाबायधाच्या चौकोनी अडगळीत 
अंगावर मुताने परमळलेली गोधडी घेत 
जन्म नांदतो दिगंतर अदृश्य वाऱ्यासारखा 

***

२. आरभाट शाखेत हसतात चिरमुरी ओठ 

आरभाट शाखेत हसतात चिरमुरी ओठ 
चिंचोळ्या गल्लीत स्पर्श 

भिनभिनतो कातडीसदृश्य अंगात 
पापणी लवेपर्यंत घमघमतो सुवासिक दर्प 

दर्प ओला उडवतो थरकाप 
थिबकतो नादलयसदृश्य घमघमाट 

गर्भार डोळ्यात साचते गगनचुंबी इंद्रधनुष्य धूळ 
चिवचिवाट कर्कशतो 
निष्पर्ण फांदीवर 

दोलायमंतो घालमेल उपासपोटी 
येणाऱ्याजाणाऱ्या ठायी कुजबुजतो आडोशी चपट्याभिंती 

निस्तेज चेहरा मुसमुसतो नयनकंपी 
वाऱ्यासरशी केसाळ चेहरा झाकतो
डोळा अश्रूंच्या पदरी हळहळतो हात

 
पुसतो डोळा लाल ओठीओठ 
चिटकवतो बंद डोळा 
रक्ताभिसरण पुर्ववत गल्ली शरमते तुंबवत गटार
 
येजा पुर्ववत कपाळ थंड 
तसे पुर्ववत मार्गाने आम्ही आपापल्या 
तसे अनोळखी नेहमीचेच 

आरभाट शाखेत हसतात चिरमुरी ओठ 
लाजवतात मरणकळा 

***


३. बेरोजगार लाळेच्या मजबूर येडझव्या दृश्यात 

१. 
आहे पण दिसत नाहीय अशा संभ्रमावस्थेत 
लादीवर उताणी डावंउजवं शरीर 
एका कावळ्याची तीक्ष्ण चोच बोचत चाल्लीय नजरदृष्याला आणि डोळ्यासमोर काळोख पसरलाय भरदिवसा 
२. 
मिजासखोर गुणवैशिष्ट्यात जीभ झालीय
पापडलोंची चवीपुरती मर्यादित
शरीर कशालाच डिमांड देत नाहीय कि 
कसलाच रिस्पॉन्स देत नाहीय सजीवसदृश्य 
३.
झाड आहे पान आहे हवा आहे ढीगभर अमर्याद 
तरी शरीरातून वजा होतोय घाम होऊन 
प्राण थेम्बथेम्ब कि 
झाडालापानालाहवेला दोष देता येत नाहीय 
स्वतःच्या मर्जीत असतात निसर्गाचे व्यवहार सगळे 
४. 
एकटेपणाची आयाळं खाजवतात 
बढाईखोर गांडमस्ती पापणी भुयारं 
निजतात खडकाळ माथ्यावर चिंताग्रस्त सदासर्वदा 
शरीराचं वारूळ होऊन लागलीय रांग मुंगीसदृश्य 
५.  
बोल्तालिवताबिवता येत नसते भुकेची व्याख्या किंवा 
खोटंखोटं नाटकही करता येत नाही भुकेसमोर 
किंवा भुकेची समजही घालता येत नाही 
हातापायापडून डोळेओले करून 
६. 
बेरोजगार लाळेच्या मजबूर येडझव्या दृश्यात 
चढत नाही दातावर मांस 
भातावर डाळीचं पाणी कालवून 
पिता येतं पोटभर पाणी 

पाण्याची पाणीपट्टी भरावी लागते दर महिन्याला ही पुन्हा नवी तऱ्हा नवा व्याप 

***

४. एकाखालीएक मुद्देसूद हळहळ 

टोलेजंग 
इमारतींच्या 
पायथ्याशी 
घुटमळतो 
धाबायधाचा 
नखाएवढा 
जीव 
उष्णसमशीतोष्ण 
पट्ट्यात 
भोवळतात 
माथी 
एकावरएक 
दोनावरदोन 
आकडे 
या
सुशिक्षित 
बेजरोजगार
कंगाल
डोळ्यात 
एकटक 
कटकट 
सतावते 
उदाहरणार्थ 
साक्षात 
किंचित 
संचित  
डोकावतं 
फाटक्या  
बनियनबर्मोड्यात 
कॅलेंडर 
तारखा 
मोजतात 
दरमहा 
रुपयांची 
जमापुंजी  
अखेर 
सरता 
महिना 
हाती 
शून्यगोळाबेरीज 
एकाखालीएक 
मुद्देसूद 
हळहळ 
कालवाकालव 
माजवते 
या 
जड
जड 
डोक्यात 
बेमालूमपणे 

***

अमुकच्या व्याकूळतेचा तळशोध

‘अमुकचे स्वातंत्र्य’ ही फक्त एकाकी आणि तुटलेपणाच्या अवस्थेचं चित्रण करणारी कादंबरी नाही. तर माणूसपण या मूल्याला सर्वाधिक महत्त्व देऊन त्याच्या स्वातंत्र्याविषयी मूलभूत चिंतन व्यक्त करणारी कादंबरी आहे. स्वतंत्र असणं म्हणजे हवं असलेलं मिळणं नव्हे, तर काय हवंय ते ठरवता येणं. आपल्या आयुष्याचं काय करायचं ते ठरवता येणं. स्वातंत्र्य म्हणजे नसलेलं मिळवणं नव्हे, तर असलेलं नाकारणं. नकार जगणं हेच माझं स्वातंत्र्य असे म्हणणारा आणीबाणी काळातील नायक यात आहे. 

***

‘‘माझ्यावरचा मुख्य आरोप हा की मला अँम्बिशन नाही. याचा अर्थ इतकाच की माझ्या आई-वडिलांना मी सी. ए. करून चांगला मोठा एक्झिक्युटिव्ह बनावं असं अँम्बिशन आहे, आणि मी सी. ए.च्या परीक्षेला बसलो नाही. तेव्हा मला अँम्बीशन नाही. हे तसं आपल्याला मान्यच आहे. आयुष्य ही काही मला पैसे मिळवण्याची संधी वाटत नाही. आणि आपलं सबंध आयुष्यच्या आयुष्य दुसऱ्याला आयते पैसे मिळवण्यासाठी देऊन टाकणं तर आपल्याला साफ नाकबूल आहे. तेव्हा मला अँम्बिशन नाहीच. मी तळ नसलेला माणूस आहे. मला जमिनीत रोवायला मुळंच नाहीत.’’
शशांक ओक यांच्या १९८७ साली पॉप्युलर प्रकाशनानं प्रकाशित केलेल्या कादंबरीतील सुरुवातीच्या पानांतील या काही ओळी आहेत.

मुखपृष्ठ : राजू देशपांडे, पॉप्युलर प्रकाशन 

१९६० सालापासून प्रकाशित झालेल्या ‘धग’, ‘कोसला’, ‘बॅरिस्टर’, ‘अनिरुद्ध धोपेश्वरकर’, ‘चांगदेव चतुष्टय़’, ‘माणूस’, ‘पुत्र’ आणि अशा कैक कादंबऱ्या अस्तित्ववादी कादंबऱ्या म्हणून ओळखल्या जातात. नवे अनुभवविश्व हा या सगळय़ा कादंबऱ्यांचा विशेष. पारंपरिक कादंबरीच्या रूपाला छेद देत वास्तवाचा अन्वयार्थ लावणं आणि कादंबरी या घटकाकडे सामाजिक दस्तऐवज म्हणून या नवकादंबऱ्यांसंदर्भात आपल्याला पाहता येतं. ‘अमुकचे स्वातंत्र्य’ ही कादंबरी त्याच वाटेवरची असली तरी तिचं वळण मात्र या सर्वांहून भिन्न आहे. वेगळं आहे.

आदलं-आत्ताच्या मधल्या घुसमटीत अडकलेल्या, माणूस आणि स्वातंत्र्य या मूल्यांचा आस्थेनं शोध घेऊ पाहणाऱ्या तरुणाची आणीबाणीच्या काळात घडणारी व्याकूळ गोष्ट ‘अमुकचे स्वातंत्र्य’ मध्ये आहे. निवेदकाचं निम्मं बालपण पाळणाघर आणि उरलेलं एकटय़ानं वेळ घालवण्यात नाहीतर वाट बघण्यात गेलेलं आहे. मध्यमवर्गीय नोकरदार आईवडील. वडिलांचं नोकरीनिमित्त गावोगाव फिरणं आणि आईची ८ ते ६ नोकरी. अशा बालपणावर काय उभं राहणार असा वैफल्यग्रस्त प्रश्न निवेदकाला पडलेला आहे.

आपले स्वातंत्र्य जपताना निवेदक ‘माणूस’ म्हणून जगण्याची पराकाष्ठा करताना दिसतो. पण हेही तात्पुरतं आहे, यालाही काही काळाने धक्का लागणार आणि आपल्या धडपडीला काहीच अर्थ उरणार नाही, अशी भावना त्याला प्रत्येक वेळी जाणवते. आपल्या भोवताली जे चाललेलं आहे त्याचा जराही संबंध आपल्या जगण्याशी नाहीय, जे जे सुरूय त्यातलं काहीच आपल्याशी ‘रिलेट’ होऊ शकणारं नाहीय अशा अवघडलेल्या मन:स्थितीत निवेदक अडकलेला आहे. आज निघून जातो आणि उद्या सारखा येतंच राहतो अशी भयंकर तगमग त्याला बिलगून आहे. जीवन भावनाशून्य आणि यांत्रिक आहे, माणूस स्वार्थी आहे आणि म्हणूनच आपण एकेकटे पडत चाललो आहोत असा अगदी पाळणाघरातल्या दिवसांपासून ते ‘सीए’चं सर्टिफिकेट फाडून टाकण्यापर्यंतच्या दिवसांच्या क्षुल्लकपणात त्याला जगण्यातल्या विरोधाभासाची अर्थहीनता पदोपदी जाणवत राहते. म्हणूनच पाळणाघर आणि अनाथालय यात त्याला काहीच भेद करता येत नाही. लहान वयात निवेदकाच्या अबोल आणि अंतर्वक्र एकटेपणाला बिलगलेली ही व्याकूळता शशांक ओक या कादंबरीत तिरकस विनोदाने आणि भेदक उपहासाने पानापानांत पेरतात. यातून मानवी मूल्यांच्या फोलपणाचं लक्षण ते दाखवतातच शिवाय विस्कटत चाललेल्या सामाजिक घडीचं आणि मानसिक स्वास्थ्याच्या दुभंगलेपणाचं चित्रणही ते मोठय़ा खुबीने रंगवतात. पात्रापात्रांत होत असणाऱ्या संवादात, घटनाप्रसंगात, रिकामपणात या दुभंगलेपणाची, तुटलेपणाची आणि व्याकूळतेची दाट अस घुसमट कादंबरीभर सलत राहते. या कादंबरीतील मानसिक संतुलन बिघडलेलं शिरीष साठे नावाचं पात्र एके ठिकाणी म्हणतं, ‘‘डोक्यातलं हे वजन... त्याचीच काळजी वाटतीय.’’ त्याच्या वेडसरपणाला निवेदक आणि त्याचा मित्र अन्या स्वत: जबाबदार असल्याचं ठरवतात. रूढार्थाने आखून दिलेल्या सामाजिक चौकटी ओलांडून स्वत:ला हव्या असलेल्या जगण्याचा शोध घेण्यासाठी पुढं सरसावणं आणि त्याला मानसिक धैर्य गमावून बसलेली पिढी म्हणून उल्लेखणं आणि या ओढवलेल्या परिस्थितीलाही त्याचं कारण ठरवणं यातल्या छुप्या सामाजिक हेवेदाव्यांचं चित्रणही ओक अत्यंत बारकाईने करतात. त्यातून आलेली व्यक्ती आणि समाज यांच्या मोकळीकतेची आणि स्वतंत्रतेची एककंही अधोरेखित करतात.

यातूनच बेडकिहाळकर नावाचं पात्र तीन मुलींच्या नंतर जन्मलेला मुलगा म्हणून घरी श्रेष्ठ ठरतो आणि त्याच्या बहिणी याच्या आज्ञेचं पालन करणाऱ्या ठरतात. पण शाळेत तो अत्यंत गरीब घरातला कुरूप, ढ, बुटका आणि सामान्य ठरतो. त्यामुळं घराबाहेर पडल्यावर त्याला प्रचंड न्यूनगंड येतो. त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाची ही दोन विषम टोकं सांधण्यात तो कधीच यशस्वी होत नाही. दुसरं विजय नावाचं गुंतागुंतीचं पात्रही असंच. आजोबांनी लंपास केलेली इस्टेट त्याच्या बापानं काकाला भानगडी करून हाकलून देऊन स्वत:च्या नावावर केली. त्यामुळं शाळेत त्याला मुलं या भानगडीवरून सतत चिडवायची. त्यामुळं लोक आपल्याकडे एका भानगडबाज बापाचा मुलगा म्हणून पाहतात, ओळखतात अशी ठाम समजूत विजयची झालेली आहे. यातून त्याच्या एका मनाचा कोपरा कायम बंद झालेला आहे. त्याचा बाप हुकूमशाह प्रवृत्तीचा आहे आणि या प्रवृत्तीतून तो विजयला आणि त्याच्या आईला मारहाण करतो. त्याची आई निमूटपणे सहन करते आणि नवरा म्हणून देव वगैरे समजून पाडव्याला त्याची पूजा करते. व्यक्ती म्हणून वावरताना या दोन विषम टोकांचा न्यूनगंड घेऊन जगणारी आणि सतत दडपणाखाली वावरणारी ही पात्रं या कादंबरीत ओकांनी रंगवलेली आहेत. त्यांच्याकडे एक व्यक्ती म्हणून पाहताना एक समाज म्हणूनही पाहावं लागतं. त्यांच्या जगण्यातले अंतर्विरोध हे ते ज्या काळात जगतायत त्या जगण्याशी जोडलेले आहेतच शिवाय समूहाचं चित्रण म्हणून ते कादंबरीत एकटंही येत नाही. आजच्या जगण्याशी अनेक अर्थानी ते बांधता येईल इतकं ते कालसुसंगत आहे.

या कादंबरीतील निवेदकाचा इथल्या सामाजिक, कौटुंबिक, शैक्षणिक आणि आर्थिक व्यवस्थेला नकार आहे. माणूसपणाच्या जवळ जाणारं एकही स्ट्रक्चर या भोवतालात नाहीय. जी संरचना निर्माण झालेली आहे ती यांत्रिक आहे. तिला माणसाचं स्वातंत्र्य मान्य नाही अशी व्याकूळता या नकारात आहे. त्यामुळं या परिसंस्थेत वावरताना निवेदकाला त्याच्या बागेत घोसाळय़ाच्या वेलाला एक मोठं घोसाळं जागच्या जागीच वाळून गेलेलं दिसतं. निवेदकाला आतून तसं वाटायचं. या एकाकीपणातही तो म्हणतो, ‘मी स्वतंत्र होईन. एक ना एक दिवस स्वतंत्र होईन. मला हवं ते करीन. मला हवं तसं करीन.’ पण या भावना व्यक्त करतानाच त्याला त्याच्या मित्रांच्यातल्या एकाच्या भावाच्या लग्नाला बोलावण्यासाठी केलेली यादी दिसते. त्यात त्याला त्याचं नाव दिसत नाही. आणि तेव्हा तो म्हणतो, ‘मी यांच्यातला एक का बनू शकत नाही?’ एकीकडे या सगळय़ा परिस्थितीला बळी न पडता नाकारायचं आणि त्याच परिस्थितीत स्वत:चा अवकाश शोधायचा अशी असह्य गुंतागुंत त्याच्या वाटय़ाला येते. तो म्हणतो, ‘‘... आपण स्वत:लाच धरून बसतो. कशातही पडायची आपल्याला भीती वाटते. कशातही अडकायची भीती वाटते. स्वत:च्याच भिंती बांधून स्वत:ला तोडून घेतो आपण आणि त्यातच स्वतंत्र आहोत असं भासवतो. आपल्याला स्वत:ला सोडता येत नाही. आपलं स्वातंत्र्य खरं नाही. आपल्याला काडीइतकी किंमत नाही. आपलं सगळं खोटंच असतं. काहीही केलं तरी ते खोटं, अर्थहीन, विफल. आपलं स्वातंत्र्य खरं नाही. आपलं काहीही खरं नाही...’’

या व्याकूळतेच्या तळाशी कादंबरीतील सर्व पात्रांना मानसिक स्थैर्य हवं असल्याचं दिसतं. निवेदकाच्या आईवडिलांना निवेदकाच्या समस्या तुलनेनं छोटय़ा आणि बिनमहत्त्वाच्या वाटतात. निवेदक आपल्याला थकवा आलाय, मला बरं वाटत नाहीय असं म्हणतो तेव्हा त्याचे आईवडील या वयात कसला आलाय थकवा, काही काम करायला नको, तुमच्या वयाचे आम्ही होतो तेव्हा वगैरेवगैरे ऐकवतात. अशा वातावरणात या सगळय़ाला नाकारत सुटत, परीक्षेला न बसण्याची आणि अखेर सीएचं सर्टिफिकेट फाडण्यापर्यंतची मजल निवेदक गाठतो. हे बंड त्याने आपल्यावर विनाकारण लादलेल्या आणि आपल्याला नको असलेल्या बिनमहत्त्वाच्या गोष्टींविरुद्ध पुकारलेला आहे. सामाजिक प्रतिष्ठा म्हणून असलेल्या नावलौकिकातल्या फोलपणाला दिलेलं हे सक्षम उत्तर आहे. त्यावर तो ठाम आहे. दुरून मुलींकडे पाहून पुंगुड स्वप्न पाहण्यात आणि मासिकांवरच्या बायांच्या शरीराला सिग्रेटीचे चटके देण्यातून लैंगिक भावनांचा कोंडलेपणा दिसतो. तरीही कादंबरीतल्या पात्रांची लैंगिकतेविषयीची जाणीव एखाद्या थांबलेल्या क्षणासारखी स्तब्ध आहे. मुली पाहण्यात आणि नजर लपवण्याइतपतच हे आकर्षण आहे. यापलीकडे लैंगिक भावनांना कुणीही वाहू दिलेलं नाही. लैंगिक आकर्षणाबाबतचा एकप्रकारचा अशक्य अवघडलेपणा या कादंबरीतल्या पात्रांच्या मन:स्थितीत दाटलेला आहे. मुक्ततेची मर्यादा न ओलांडता त्याच अवकाशात मुलींबद्दल आणि पुढे लग्न झालेल्या बायांबद्दल निरीक्षणं येतात. त्यातही कोरडेपणा आहे. पण तोही आशयाला जोडलेला आहे.

आणीबाणीच्या आसपासच्या काळाचं रेखाटन, प्रचंड भाववाढ, संप, कॉलेज निवडणूक, मारामाऱ्या, आंदोलनं, टाळेबंदी, दंगली आणि या सगळय़ा पार्श्र्वभूमीवर स्वत:च्या स्वातंत्र्याचा व्याकूळ शोध असं या कादंबरीचं सूत्र आहे. हे इतकं बाहेर घडत असतानाही निवेदकाला स्वत:चा अनुभव, स्वत:च्या भावना व्यक्त करता येत नाहीत, स्वत:च्या जगात इतर कुणाला भागीदार बनवता येत नाही. रिकामं वाटणं आणि काहीच न करावं वाटणं ही अत्यंत उदासीन अवस्था या कादंबरीच्या पानापानाला बिलगून आहे. कादंबरीअंतर्गत काळाचं आणि पात्रांचं ते एक महत्त्वाचं वैशिष्टय़ आहे. आजचंदेखील.

फक्त एकाकी आणि तुटलेपणाच्या अवस्थेचं चित्रण करणारी ही कादंबरी नाही. तर माणूसपण या मूल्याला सर्वाधिक महत्त्व देऊन त्याच्या स्वातंत्र्याविषयी मूलभूत चिंतन व्यक्त करणारी ही कादंबरी आहे. ज्या सामाजिक संरचना निर्माण झाल्या आहेत त्या निभावून नेताना त्यातली पोकळता आणि त्यांच्या असण्यात आपल्या अस्तित्वाचं होणारं स्खलन अशा दुहेरी पातळीवर अधांतरी लोंबकळणं वाटय़ाला येऊन आपल्या स्वातंत्र्याचा शोध घेऊ पाहणारी ही कादंबरी आहे. जन्मायचं की नाही ही निवड आपल्याला नाही. म्हणजे तिथेही आपण स्वतंत्र नाही. मृत्यूतही स्वतंत्र नाहीच. आपण स्वतंत्र नाहीच. अशाप्रकारची भावना निवेदक व्यक्त करतो. प्रत्येकाला असा एक प्रदेश लागतो जिथं त्याचीच पावलं उमटलेली असतील आणि ज्यात फक्त त्याचीच पावलं उमटतील. जिथे तो शांतपणे जगू शकेल. राहू शकेल. तो प्रदेश. जपायला हवा. हा प्रदेश जपण्यासाठी निवेदकाचा झगडा सुरू आहे. आणि बाहेरचं वजन मात्र असह्य आहे. ही त्याच्या स्वातंत्र्याआड येणारी भिंत आहे.
निवेदकाला हवं असलेलं स्वातंत्र्य मग नेमकं कसं आहे?
तो म्हणतो, ‘‘स्वतंत्र असणं म्हणजे हवं असलेलं मिळणं नव्हे, तर काय हवंय ते ठरवता येणं. आपल्या आयुष्याचं काय करायचं ते ठरवता येणं. स्वातंत्र्य म्हणजे नसलेलं मिळवणं नव्हे, तर असलेलं नाकारणं. नकार जगणं हेच माझं स्वातंत्र्य.’’
‘‘मी काहीही करीन पण काहीही करणार नाही. सीए होण्यापेक्षा मला माणूस होणं जास्त परवडेल.’’ हे निवेदकाचं कादंबरीच्या शेवटी येणारं वाक्य स्वातंत्र्याच्या व्याकूळ तळशोधात असलेल्या निवेदकाच्या मानसिक स्वास्थ्याचा शांत ठहराव आहे. यानंतर काहीही आधीसारखं असणार नाही. कितीतरी नवी स्ट्रक्चर उभी राहिली तरी त्याचं दरवेळी नकार जगणं हेच प्राधान्यक्रमानं वरचढ ठरणार आहे, अशी ठाम समजूत ही कादंबरी निर्माण करते. स्वत:चा प्रदेश जपण्याला महत्त्व देते. त्यातला स्वातंत्र्याला महत्त्व देते. म्हणून तिचं वळण महत्त्वाचं.

या कादंबरीच्या दुसऱ्या वाचनानंतर कुतूहल म्हणून मी पुण्यात जाऊन शशांक ओकांना भेटलो. त्या भेटीत त्यांच्याकडून ‘अमुकचे स्वातंत्र्य’च्या पुढच्या भागाची जवळपास अडीचशेहून अधिक पानं लिहून झाल्याचं कळलं आणि पुढच्याच वाक्यात ती सगळीच्या सगळी पानं चोरीला गेल्याचंही.
‘अमुकचे स्वातंत्र्य’च्या मलपृष्ठावर पुढच्या भागाची पूर्वसूचना देताना असा मजकूर येतो :
‘अमुकचा ‘स्वातंत्र्य लढा’ संपलेला नाही. तो चालूच राहणार..
सुरुवात कोणती आणि शेवट कोणता ?'

त्यानंतर वैयक्तिक आयुष्याच्या बऱ्याच दमवून टाकणाऱ्या उलथापालथी निभावून नेण्यात ओकांनी पुढं काहीच लिहिलं नाही. या कादंबरीची लेखकाकडे एकही प्रत सध्या उपलब्ध नाही. एकदोन ग्रंथालयं वगळता दुसरीकडे कुठे असण्याची शक्यताही तशी कमीच. या कादंबरीच्या प्रकाशन संस्थेचं- पॉप्युलर प्रकाशनाचं शंभरावं वर्ष सध्या सुरू आहे. निदान त्यानिमित्ताने तरी ही कादंबरी उपलब्ध व्हावी असं आपण फारफार मनातलं बोलू शकतो. आपल्यापुरतं एवढंच बोलण्याजोगं उरतं.

***

 

( हा लेख लोकसत्ता, रविवार १० डिसेंबर च्या लोकरंग पुरवणीत 'आदले । आत्ताचे' या सदराअंतर्गत प्रसिद्ध झाला आहे.)